Amin Maalouf - Yüzüncü Ad

"Oysa bu deriden yaratıklar, gece gündüz kafamı meşgul ediyor. Bir kitabın varlığını keşfetmek, bir ülkeden öbürüne izini sürmek, sonunda kuşatmak, almak, ona sahip olmak, sırlarını itiraf ettirmek üzere onunla yalnız kalmak, sonra da evimde ona layık bir yer bulmak, işte benim tüm savaşlarım, fetihlerim. Ve hiçbir şey, şu çalışma odasında bu işten anlayan kişilerle söyleşmekten daha büyük bir keyif veremez bana."

Amin Maalouf'un Semerkant, Afrikalı Leo, Doğu'nun Limanları ve Çivisi Çıkmış Dünya'dan sonra kütüphaneme bir kitabını daha ekledim: Yüzüncü Ad; Lübnan'da yaşayan antika ve kitap satıcısı Doğu'da Cenevizlilerin son temsilcisi Baldassare Embriaco'nun Ebu Mahir el-Mazandarani'nin Allah'ın yüzüncü adını zikrettiği iddia edilen Gizli Adın Örtüsünün Kaldırılması, diğer adıyla Yüzüncü Ad isimli kitabı peşinde Tarsus, Konya, İstanbul, İzmir, Sakız, Cenova, Lisbon, Amsterdam ve Londra'da geçirdiği serüvenlerin dört ayrı günlüğüdür. 

"Çünkü hem düşüncelerimi hem de anılarımı netleştirmeye yarıyor bu günlük, onları yol arkadaşlarıma açarak kendime ihanet etmeme gerek bırakmadan. Başkaları konuştukları gibi yazarlar, ben de sustuğum gibi yazıyorum."

"Bunları yazmak beni sinirlendiriyor mu, yoksa sakinleştiriyor mu diye soruyorum kendi kendime. Belki de yazı, daha iyi söndürmek için alevlendiriyor tutkuları; tıpkı oklara daha iyi hedef olsun diye avı sığınağından çıkaran kışkışçılar gibi." 

Kahramanımız, yolculuğu boyunca başına gelenleri ve gittiği yerlerde yönetenlerin ve yerel halkın yabancılara karşı tutumlarını anlatır. Dönemin olaylarından bahseder: Konya'da veba salgını, İzmir'de Sebatay Levi vakası, İngiltere-Hollanda savaşı, Londra yangını...

"İstanbul! İstanbul! Gözleri olanlara dünyada görülecek hiçbir şey olmadığını söylemek zordur. Ne var ki gerçek bu, inanın bana. Dünyayı tanımak için dinlemek yeter. Yolculuklarda görülenler bir aldatmacadır yalnızca. Gölgelerin peşinde başka gölgeler. Yollar ve ülkeler, önceden bilmediğimiz hiçbir şey öğretmez bize; gecenin dinginliğinde kendi içimizde dinleyebileceklerimizden başka hiçbir şey." 

"[Venediklilerin] en az gizlendikleri zaman, yüzlerinde maskeleri olduğu zamandır."

1666 yılında gerçekleşeceği iddia edilen Canavar yılına karşı körinanç ile aklın mücadelesinin kendisindeki tezahürünü kelimelere döker. 

"Gülümsedi ve sesini alçaltarak şunları söyledi:

-Din kindar olduğunda, hamdolsun kuşku duyanlara!

Ben de gülümsedim ve sesimi alçalttım:

-Hepimiz, yolunu yitirmişleriz."

"Bunca kırılgan bir topraktan yoğrulmuş olmak ne kadar acı veriyor bana!" 

"Genç dostum, eğer insanların her zaman akıllarıyla hareket ettiklerini varsayarsak, dünyanın gidişatından hiçbir şey anlayamayız. Akılsızlık Tarih'in en güçlü ilkesidir." 

Yine yaşadığı zamanın farklı çehreleriyle karşılaşırız: Ebûlâlâ, Yunus Emre... 

"Bir imam kalksın istiyor kimileri

Ve söz alsın suskun kalabalığın önünde

Boş hayal! İmam yoktur akıldan başka

Yalnız o, gece gündüz yol gösterir bize. [Ebûlâlâ]

...

Kuşkunun yollarında bir Hıristiyana ve bir Yahudiye kılavuzluk etmek, kör bir Müslüman şaire mi kalmış diyeceksiniz? Evet ama Anadolu göğünden daha çok ışık var onun feri sönmüş gözlerinde."

Aralara ilginç anekdotlar serpiştirilmiştir.

"Allah, el-ilah hecelerinin kaynaşmış biçimidir ve yalnızca Tanrı anlamına gelir."

"Ama zaman zaman Tanrı'nın, görünüşte başkalarından hiçbir farkı olmayan biriyle dostluk kurduğu da olur. Ona işaretler gönderir, görevler yükler, sırlar açar ve renksiz yaşamını unutulmaz bir destana dönüştürür. Neden başkasını değil de onu seçtiğini sormak anlamsızdır. Bir bakışta geçmişi ve geleceği görebilenin, bizim bugünlük değerlendirmelerimize gereksinimi yoktur."

"'İslamın ilk günlerinden bu yana bilginler Kuran'ın bir ayeti çevresinde tartışıp duruyorlar; üç kez aynı sözcüklerle geçiyor kitapta ve değişik biçimlerde yorumlanıyor.' İsfahani tek tek hecelerin üstüne basarak okudu: 'Fe sabbih bi-ismi Rabbike'l-azim'. Bizim dilimize şöyle çevrilebilir bu: 'Ulu Tanrı'nın adını yücelt.' Anlamdaki belirsizlikse şundan doğuyor: Arapça tümcenin kuruluşunda, 'ulu' anlamındaki 'el-azim' sıfatı, Tanrı'yı olduğu kadar adını da tamlayabilir. Birinci durumda bu ayette yalnızca, çok doğal bir biçimde Tanrı'nın adının yüceltilmesi çağrısı yer almaktadır. Ama ikinci yorum doğruysa, ayet 'Tanrı'nın ulu adıyla yücelt' biçiminde anlaşılabilir; bundan da Tanrı'nın değişik adları arasında, bütün öbürlerinden üstün, ulu, yüce bir adı olduğu ve bu ada yakarmanın, özel erdemleri olduğu anlamı çıkabilir. İsfahan'ye göre Mazandarani'nin savı şöyle özetlenebilirdi: Eğer sözkonusu ayet iki biçimde anlaşılabilmişse, Tanrı -ki Müslümanlara göre Kuran onun sözüdür- bu çiftanlamlığı istemiş olmalıydı. '... Eğer Tanrıyüce ad konusunda sözünü çiftanlamlı bir biçimde söylemişse, bu bizi aldatmak ya da yanıltmak için olamaz; böylesi niyetler, O'nun katında -bir kez daha söyleyelim- düşünülemez bile; eğer yüce bir ad yoksa, onun varolabileceğine inanmamıza izin vermezdi Tanrı! Demek ki yüce ad vardır, zorunlu olarak; ve Tanrı onu bize daha açık biçimde söylemiyorsa, sonsuz bilgeliği, O'na yolu yalnızca hakeden insanlara göstermesini öğütlüyor olmalıdır. Sözkonusu ayet okunduğunda başka birçok Kuran ayetinde olduğu gibi çoğunluk, anlaması gereken her şeyi anladığından emin olacaktır; oysa seçilmişler, sırrı bilenler, Tanrı'nın onlar için araladığı ince kapıdan süzülebileceklerdir içeri.'"

"Bu sayfalarda Mazandarani, çok ünlü bir kanıyı çürütmeye çalışıyor; bu kanıya göre eğer bir yüce ad varsa, insanlar bu adı ağızlarına alamamalıydılar; çünkü adını söyleyebildiğimiz varlık ve nesneler, üstlerinde bir tür yetkeye sahip olduğumuz varlık ve nesnelerdir, oysa hiç kuşku yok ki Tanrı'nın herhangi bir egemenlik altına girmesi sözkonusu değildir. Bu karşı savı ortadan kaldırmak için yazar, İslamı Yahudilikle karşılaştırıyor. Gerçekten de Musa'nın dini, o ağıza alınmaz adı söyleyenleri cezalandırıp, Yaratıcı'nın adının her türlü doğrudan kullanımından sakınmanın yollarını ararken, Muhammed'in [s.a.v.] dini, tümüyle karşıt bir tavır takınmıştı ve inananları gece gündüz Tanrı'nın adını söylemeye teşvik etmekteydi."

Fakat eser kurgu bakımından güçlü değildir. Gerçek dünyaya ait birden fazla olaydan kısa kısa bahseder, akıcı bir devamlılık bahis mevzu değildir. 

"Ama düşler, evlerden ve edep gereklerinden bağımsızdır, her türlü yeminden, her türlü gönül borcundan bağımsızdır."

Yazar, diğer eserlerindeki gibi kahramanımıza farklı medeniyetleri ziyaret ettirir. Bu sefer buna ek olarak kahramanımızın yolculuğu boyunca farklı dinlerden insanları da yoldaş, dost, sırdaş ve dert ortağı yapar. 

"Yalnızca konuşma sırasında, bana göre Hıristiyanlığın en güzel öğütlerinden birinin 'Komşunu kendin gibi seveceksin' olduğunu söylediğimde Meymun'un yüzünde bir kararsızlık sırıtması farkettim.

...

-Bu öğüt, ilk bakışta kusursuz görünüyor; üstelik İsa tarafından yinelenmeden önce de, benzer sözcüklerle Levililer'in on dokuzuncu bölümünün on sekizinci ayetinde yer alıyordu. Yine de bende bazı kararsızlıklar yaratıyor...

+Ne kusur buluyorsun onda?

-İnsanlarının çoğunun kendi yaşamlarıyla ne yaptıklarını, zekalarını nasıl kullandıklarını gördükçe, beni kendileri gibi sevmelerini istemek gelmiyor içimden.

Onu yanıtlamak istiyordum ama elini kaldırdı.

-Dur, çok daha endişe verici birşey daha var bana göre. Kimi insanların bu öğüdü yücegönüllülükten çok küstahlıkla yorumlamasını önlemek hiçbir zaman mümkün olmayacak: Senin için iyi olan, başkaları için de iyidir; gerçek senin elindeyse, yolunu yitirmiş koyunları doğru yola getirmen gerekir, hangi yolda olursa olsun... Atalarımın bir vakitler Toledo'da yaşamak zorunda kaldığı zorunlu vaftizler, bu yüzdendi işte. Biliyor musun, bu tümceyi, koyunlardan çok daha sık, kurtların ağzından duydum ben; bu yüzden de güvenmiyorum, kusura bakma... Tüm dinlerin en güzel sözünü arıyorsan, bir insan ağzından çıkmış en güzel sözü, aradığın bu değil. Başka bir söz; ama onu da İsa söylemiş. Kutsal Kitap'tan da almamış, yalnızca yüreğini dinlemiş.

Hangisiydi bu söz? Bekliyordum. Meymun, alıntısına tumturaklı bir hava vermek için bir an bineğini durdurdu:

-Ona ilk taşı, hiç günah işlememiş olan kişi atsın!" 

Kitaptaki ilginç şeylerden birisi de lanetli zamanın başlangıcı olarak 11 Eylül kehanetinde bulunanlardan bahsetmesidir. 

Bûme: baykuş, uğursuzluk kuşu

Cappuccino: Aziz Francesco tarikatının bağımsız bir koluna üye keşişlere veriken ad

Tetragramma: dört harfli sözcük  

Maalouf, Amin, “Yüzüncü Ad”, Yapı Kredi Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul, Eylül 2013, Çev. Samih Rıfat

resim: http://www.congopage.com/IMG/arton4741.jpg?1381379495